Аахпыттан суруйуу уонна диктант тиэкистэрэ

«Назад

Ити ааттаммыт бары үөрүйэх ситимнэһэн, биир уустук кэлимсэ үөрүйэҕи үөскэтэллэр. Аахпыттан суруйуу үөрэнээччигэ санааны сатаан сааһылаан суруйар үөрүйэҕи иҥэрэргэ киэҥник тарҕаммыт, үгэс буолбут суругунан үлэ көрүҥүнэн буолар. Аахпыттан суруйуу түгэх сыала — тус-туспа истииллээх, тииптээх тиэкистэри өйтөн суруйарга тирэх буолар үөрүйэҕи иҥэрии.

Ааптар өйтөн суруйуон иннинэ тиэкис хайдах буоларын өйүгэр айан, оҥорон көрүөх тустаах. Ол оҥорон көрбүт "идеалыгар" сөп түбэһиннэрэн суруйа сатыыра наада. Онон аахпыттан суруйууга үөрэнээччигэ бэлэм "идеал", үтүө холобур буолар тиэкис бэриллэр. Үөрэнээччи ааптар суруйбутугар чугаһатан, истиилин тутуһан суруйарга кыһанар.

Саха тылыгар үөрэнээччи аахпыттан суруйуу бастакы үөрүйэҕин алын кылааска ылар. 3(4) кьшааһы бүтэрэр 050 80—130 тыллаах тиэкис ис хоһоонун ырытыһан, былаан оҥорсон бэйэтэ суруйар^[3].

Онон саха тылын учуутала ити үөрүйэххэ тирэҕирэн, үөрэнээччини аахпыттан суруйуу араас көрүҥэр үөрэтэрэ, айар дьоҕурун сайыннарара, тылын-өһүн байытара наада.

Аахпыттан суруйуу билигин хонтуруолунай үлэҕэ, ситэтэ суох орто оскуоланы бүтэрэргэ, орто уонна үрдүк үөрэх тэрилтэтигэр киирэргэ үөрэнээччи тылы төһө баһылаабытын быһаарар сүрүн экзамен буолла. Саха сирин үөрэҕин тэрилтэлэригэр туттарсар абитуриент суругунан үлэ бу көрүҥүн ханнык тылынан суруйарын бэйэтэ талыан сөп. Үөрэнээччи саха тьглынан аахпыттан суруйуу үөрүйэҕин баһылыырыгар ис көхтөөх буолара, кыһаллан үөрэнэрэ ирдэнэр.

Итини сэргэ үөрэнээччи нуучча тылынан аахпыттан су­руйууга саха тылыгар ылбыт үөрүйэҕэр тирэҕирдэҕинэ, ор­дук ымпыгын-чымпыгын өйдүүр, суруйарыгар эрэйдэммэт. Онон төрөөбүт тыл уруогар суругунан үлэ бары көрүҥүн методиката тупсара, саҥа үрдүк кэрдиискэ тахсара наада. Учуутал методическай таһымын үрдэтэргэ, айымньылаахтык үлэлииргэ кыһаныахтаах.

I. Киирии тыл. Учуутал үөрэнээччи тиэкис ис хоһоонун өйүгэр-санаатыгар, дууһатыгар чугастык ылынарын ситиһэр, болҕомтотун тардар туһуттан ааптары кытта билиһиннэрэр, баар проблема тула кэпсэтиини тэрийэр. Аах­пыттан суруйуу сыалын, сорудаҕын билиһиннэрэр. Уруок бу олугун тиэкиһи ылынар турукка киирии диэн ааттыахха сөп.

II.Тиэкиһи ааҕыы. Тиэкиһи хоһоонноохтук, уус-ураннык аахтахха эрэ үөрэнээччи ис хоһоонун ситэри өйдүүр, дууһатынан ылынар, иэйиитэ уһуктар. Онон учуутал хай­дах ааҕара улахан суолталаах. Ол туһуттан уус-ураннык ааҕарга эрдэттэн бэлэмнэниэхтээх. Фонохрестоматияны, видео-аудио устууну, сөптөөх музыканан доҕуһуолу туһаныан сөп.

III.Тиэкис ис хоһоонун ырытыы. Учуутал оҕолорго тоҕоостоох ыйытыьглары биэрэн, ис хоһоонун төһө сөпкө өйдөөбүттэрин быһаарар.

IV.Тиэкис лингвистическэй ырытыыта. Лингвистическэй ырытыы тиэкис ис хоһоонун, тутулун, истиилин, тиибин, этиилэр ситимнэһэр ньымаларын, тылын-өһүн барытын биир кэлимник хабар.
Тиэкис истиилин быһаарыы. Үөрэнээччи бэһис кылаастан истиили кыайан араарар буолуохтаах. Онно үөрэтэр матырыйаал учебникка, үөрэх араас кинигэтигэр баар. Үөрэнээччи тиэкис истиилин үрдүттэн эрэ этэн кэбиспэккэ, өссө санаатын дакаастыы, ааптар сыалын, соругун быһаарар буола үөрэнэр.
Тиэкис аата төһө сөп түбэhэринэн тиэмэтин, сүрүн санаатын, ааптар сүрүн геройга сыһыанын быһаарыы.
Тиэкис тиибин быһаарыы. Тиэкис тиибэ аҥаардас сэһэргээһин, ойуулааһын, тойоннооһун эрэ быһыытынан буолбакка, үксүн икки-үс тииби аттарыынан бэриллэр. Онон манна учуутал үөрэнээччи ситимнээх саҥа атын уруоктарыгар ылбыт билиитигэр, үөрүйэҕэр тирэҕирэр.
Тиэкис тутулун ырытыы, былаан оноруу. Тиэкис тиэ­мэтин тэттик тиэмэлэргэ, абзацтарга араарар, тутулун быһаарар наада. Онно олоҕуран былаан, сүрүн чаас тутулун схематын оҥоруохха сөп.
Тиэкис тылын-өһүн ырытыы. Тиэкис тылын-өһүн ырытыы истиил уратытыттан тахсар. Истиил тылын-өһүн уратыта эмиэ үөрэнэр кинигэҕэ бэриллэр. Онон үөрэнээччи атын уруокка ылбыт билиитигэр, үөрүйэҕэр эмиэ тирэҕирэр. Үгүс үөрэнээччи аахпыттан суруйууга билбэт тылларын, уус-уран ойуулуур ньымалары тумнан, тиэкис ис хоһоонун хайдах өйдөөбүтүнэн судургу тылынан-өһүнэн сиһилииринэн муҥурданар. Онон аахпыттан суруйуу сыалын, соругун сиппэт, үөрэнээччи тылын байытар-хаҥатар үктэлгэ кыайан тиийбэккэ хаалар. Оҕо тылын актыыбынай саппааһыгар суох тылга, синонимҥа, дьүһүннүүр тылга, сомоҕо домоххо, ох тылга, эпитет, метафора, тэҥнээһин, тыыннааҕымсытыы курдук уус-уран ньымаларга ордук болҕойор наада.

Аахпыттан суруйуу үөрэнээччини лексика синонимнарын туһанан ааҕааччыга, истээччигэ саҥаа дэгэтин, этигэнин тиэрдэргэ, истиилигэр сөптөөх, дьүөрэлэһэр тылы таларга, этиигэ, тиэкискэ синонимнары тоҕоостоохтук туттарга үөрэтэр олус табыгастаах методическай үлэ көрүҥүнэн буолар.

Суруйааччы хас да синонимтан тоҕо бу тылы чуолаан туттубутун эбэтэр тылы өссө ханнык синонимынан солбуйуохха, тиэкискэ синонимы хайдах туттуохха сөбүн кэпсэтиллэр.

Тиэкис тылын-өһүн ырытарга кылааһыттан, үөрэппит тиэмэлэриттэн көрөн, этии тутулун, көрүҥүн, ситимин быһаарыахха сөп. Этиини ханна диалог, сирэй саҥа, туора киһи санатын курдук оҥорору эмиэ учуоттанар.

Аахпыттан суруйуу тиэкиһигэр баар уустук суруллуулаах тыллары, сурук бэлиэлэрин быһаарыллар. Үөрэнээччи үлэни ааптар тылыгар-өһүгэр, истиилигэр чутаһатарга, майгыннатарга кыһаллыахтаах.

V.Тиэкиһи иккистээн ааҕыы.

VI.Аахпыттан суруйуу. Учуутал кылаас үлэлиир кэмигэр мөлтөх үөрэнээччигэ көмөлөһүөн, сүбэлиэн сөп. Аах­пыттан суруйууну уруок кэмигэр булгуччу бүтэрэллэрэ ирдэнэр, онно сөптөөх бириэмэ ананар. Аахпыттан суруйуу хонтуруолунай үлэ, кылааһы тахсар, оскуоланы бүтэрэр, үөрэххэ киирэр экзамен көрүҥүнэн буолар. Онно анаммыт бириэмэ иһинэн суруйдахха эрэ үлэ толоруллубутунан, сиппитинэн ааҕыллар. Үөрэнээччини оннук ирдэбилгэ эрдэттэн үөрэтэр, киниэхэ сыыйа-баайа түргэнник үлэлиир, суруйар сатабылы иҥэрэр наада. Итини сэргэ сорудаҕы уһаппакка-кэҥэппэккэ кэмигэр толорон иһэргэ үөрэнии инники олохторугар туһалыыра саарбаҕа суох.

VII.Үөрэнээччи үлэтин хомуйуу.

VIII.Аахпыттан суруйууну бэрэбиэркэлээһин. Бэрэбиэркэ сурунаалга, аҥаардас сыана туруорар туһуттан үөрэнээччи үлэтин түмүктүүрдээҕэр дириҥ ис хоһоонноох өйдөбүл. Суругунан үлэ бу көрүҥэ учууталга үөрэнээччи саха тылыгар үөрүйэҕин, сатабылын ырытан көрөрүгэр элбэх кыаҕы биэрэр. Манна үөһэ ааттаммыт үөрүйэхтэргэ эбии таба суруйуу, сурук бэлиэтин туруоруу сатабылын эптэххэ балачча толору ырытыы тахсар. Онон аахпыттан суруйуу­ну бэрэбиэркэлиир үлэни үөрэнээччи суругунан саҥатын методическай чинчийии курдук көрүөххэ сөп.

Учуутал үөрэнээччи үлэтин тыла-өһө байарын, өйө-санаата сайдарын, өссө үрдүк таһымҥа тахсарын көҕүтэр туһугар бэрэбиэркэлиир. Кини төһөнөн кыһаллан бэрэ­биэркэлиир, сүбэлиир даҕаны, үөрэнээччи үлэтэ сыыйа-баайа тупсар. Ити саарбаҕа суох. Төттөрү, учуутал сыана туруорар туһугар эрэ үрдүнэн-аннынан көрөр буоллаҕына, үөрэнээччи сыһыана эмиэ оннук таһымҥа тиийиэ.

Үөрэтэр аахпыттан суруйууну учуутал иккитэ бэрэбиэр­кэлиир. Бастакытыгар кылаас оҕотуттан талан, төһө кыалларынан, суруйбуттарын көрөн турдахтарына бэрэбиэркэлиэн сөп. Оччоҕо үөрэнээччи алҕаһын көннөрөрүгэр, болҕомтотун уурарыгар көмөлөөх буолар. Учуутал оҕолору билиилэриттэн көрөн, бөлөхтөрүнэн хаалларара ордук туһалаах. Үөрэнээччи тыл ситимигэр, этии бэрээдэгэр, тутулугар үлэ аайы биир халыыптаах алҕаһы таһаарарын үчүгэйдик билэбит. Онон аахпыттан суруйуу ити итэҕэһи туоратарга учууталга табыгастаах үлэ көрүҥэ буолар.

Тиэкискэ чугаһатан суруйууну бэрэбиэркэлииргэ маннык түгэннэргэ болҕомтону ууруохха наада:

1. Үөрэнээччи үлэтэ тиэкискэ төһө чугаһый, кээмэйэ сөп түбэһэр дуо?
2. Фактическай алҕас баар дуо?
3. Тиэкис ис хоһоонун ситимин кэһии тахсыбыт дуо?
4. Логическай алҕастаах дуо?
5. Тиэкис тылын-өһүн ырытарга этиллибит түгэннэри учуоттааһын.
6. Тылыгар-өһүгэр алҕас баар дуо?
7. Үөрэнээччи атын тылы, сомоҕо домоҕу, уус-уран ньыманы эбэн туттубут дуо? Төһө табыллыбытый?
8. Үөрэнээччи ааптар тылын-өһүн көннөрөн, өссө тупсаран суруйбут түгэнэ баар дуо?
9. Таба суруйууга, сурук бэлиэтигэр тахсыбыт алҕастар.
10. Үлэ хаачыстыбата.

Учуутал аахпыттан, өйтөн суруйууга алҕастары анал бэлиэлэринэн көрдөрөрө ордук. Нуучча тылын методикатыгар үксүгэр буукубаларынан бэлиэтииллэр. Холобур, Г — на­рушение границ предложения, М — неоправданное пов­торение местоимений, В — неудачное выражение. Көстөрүн курдук, алҕас аатын маҥнайгы буукубаларынан ыйаллар эбит. Саха тылыгар итини үтүгүннэхпитинэ, М оннугар СА (солбуйар аат) диэн суруйарбытыгар тиийэбит. Оччоҕо үөрэнээччи өйдүүрүгэр уустук буолар. Нуучча тылыгар туспа, саха тылыгар эмиэ атын анал бэлиэлэри өйдүүрүгэр, үөрэтэригэр тиийэр.

Онон үөрэнээччини биир ирдэбилгэ үөрэтэр туһугар, саха тылын учуутала нуучча тылын учууталын кытта сүбэлэһэн анал бэлиэлэри туһаныан сөп. Хайа да анал бэлиэни ким барыта, омугуттан тутулуга суох, көрөөт өйдүөхтээх. Тыл эйгэтигэр оннук бэлиэнэн корректорскай бэлиэ буолар. (Анал корректорскай бэлиэлэри сыһыарыыга кѳр.)

Бэриллибит бэлиэлэргэ кыайан киирбэтэх алҕаһы учуу­тал суругунан бэлиэтиэн сѳп. Бастакы бэрэбиэркэ кэнниттэн үөрэнээччи үлэтигэр сыана турбат.

Анал корректорскай бэлиэни кытта үөрэнээччини анаан, саха тылын кабинетыгар истиэнэҕэ көрдөрүүгэ ыйаан эбэтэр таблица оҥорон, билиһиннэриэххэ сөп.

Учуутал кэлэр уруокка үөрэтэр аахпыттан суруйууну кылааска түҥэтэр. Ол кэнниттэн үөрэнээччи үлэтин уопсай (типичнэй) алҕаһын наардаан ырытар, хайдах көннөрүөххэ сөбүн быһаарар. Бу үлэ маннык бэрээдэгинэн барыан сөп.

 

 ААХПЫТТАН СУРУЙУУНУ ЫРЫТЫЫ

 

1. Кылаас үлэтин уопсай сыаналааһын.
2. Тиэкис ис хоһооно төһө толору арыллыбытын бэлиэтээһин. (Хас үөрэнээччи толору сиһилээбитий? Хас оҕо кыайбатаҕый?)
3. Ис хоһоонун сиһилиир бэрээдэк кэһиллибитин, логическай алҕас баарын бэлиэтээһин.
4. Тиэкис фактическай матырыйаалын алҕас биэрии, суоҕу эбэн суруйуу түбэлтэтигэр сыһыаны биллэрии.
5. Тылы-өһү ырытарга анаан болҕойуллубут тыллары, сүбэлэри төһө туһаммыттарый?
6. Ордук элбэхтик көстөр тыл-өс алҕаһын ырытыы.
7. Үөрэнээччи тиэкис тылын-өһүн тупсаран суруйбут түгэнигэр тохтооһун.
8. Тылы таба суруйууга, сурук бэлиэтигэр, тыл ситимигэр, этии бэрээдэгэр, тутулугар тахсыбыт алҕастары болҕойуу.
9. Аахпыттан суруйуу тас көстүүтэ (абзаһы тутуһуу, буочара, үлэ төһө ырааһа, уруок буолбут күнэ-дьыла, тиэкис аата, сорудах суруллубута).

Итинник ырытыы кэнниттэн, үөрэнээччи корректор­скай бэлиэнэн сирдэтэн алҕастары көннөрөр, суруйбутун тупсаран, тиэкиһи иккистээн устар. Үөрэнээччи үлэтэ бу кэннэ ирдэбилгэ сөп түбэһэн сыаналанар.

Аахпыттан суруйуу арааһа. Аахпыттан суруйуу көрүҥүн 5 бөлөххө араарыахха сөп.

1. Үлэ ыытыллар сыалынан — үөрэтэр уонна хонтуруолунай.
2. Тиэкис ис хоһоонун төһө толору биэрэринэн — аах­пыттан толору суруйуу, аахпыттан кылгатан суруйуу, аах­пыттан талан суруйуу.
3. Тиэкис сипилиир ньыматынан (араас тииптээх тиэ­кис) — сэһэргээһин, ойуулааһын, тойоннооһун.
4. Тиэкис истиилинэн — уус-уран, наука, публицистика.
5. Сорудаҕынан — айар сорудахтаах аахпыттан суру­йуу¹. Манна бэриллибит тиэкиһи ситэрэн киириитин, түмүгүн суруйуу, сүрүн чааһын эбии салҕаан, чопчу предме­та, айылҕаны, киһи тас көрүҥүн, ис туругун, хамсыыр-харамайы ойуулаан эбэн суруйуу, тиэкис геройун сирэйин, истиилин уларытан суруйуу, тиэкис чаастарын бэрээдэгин атастаһыннаран суруйуу, о.д.а. киирэр.

Айымньылаахтык үлэлиир учуутал ити аахпыттан суру­йуу көрүҥүн кылаас таһымыттан, кыаҕыттан көрөн аттаран туһаныан сѳп. Холобур, учуутал аахпыттан суруйууга хас да араас айар сорудаҕы биэрэр. Үөрэнээччи сөбүлүүр сорудаҕын талан ылан үлэлиир.

Айар сорудахтаах аахпыттан суруйуу уруогар хайдах быһыылаахтык өйтөн айан эбии суруйуохха сөбүн туһунан кэпсэтиһии, быһаарыы үлэтэ оҥоһуллар. Ону учуутал үөрэнээччини аралдьыппат туһуттан тиэкис тылын-өһүн ыры­тыы кэнниттэн, иккистээн ааҕыах иннинэ ыытара ордук.