Национальнай оскуолалары саҥардан сайыннарар кэнсиэпсийэ бигэргэммитэ 25 сылын туолла

25.05.2016 09:07

Ыам ыйын 23 күнүгэр Национальнай оскуолалары саҥардан сайыннарар кэнсиэпсийэ бигэргэммитэ 25 сылын туолла. Ити историческай күнү көрсөн, общественнай тэрилтэлэр көҕүлээһиннэринэн, Үөрэх министиэристибэтин өйөөһүнүнэн төгүрүк остуол тэрилиннэ. Онон саҥа үөрэх дьылыгар буолуохтаах улахан форумҥа бэлэмнэнэн дириҥ ис хоһоонноох кэпсэтии таҕыста. Төгүрүк остуолга барыта – 86 киһи кыттыыны ылла.
Төгүрүк остуол саҕаланыытыгар үөрэх миниистирин солбуйааччы Василий Васильевич Гуляев, Аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар ассоциацияларын бэрэсидьиэнэ Андрей Васильевич Кривошапкин, Национальнай оскуолалары чинчийэр научнай институт дириэктэрэ Светлана Степановна Семенова, М.К. Аммосов аатынан ХИФУ Хотугулуу-Илиҥҥи норуоттарын тылларын уонна култуураларын институтун дириэктэрэ Гаврил Григорьевич Торотоев, «Айылгы» общественнай тэрилтэ салайааччыта Матрена Петровна Попова уонна «Ийэ тыл» общественнай тэрилтэ бэрэстэбиитэлэ Рустам Николаевич Каженкин эҕэрдэ тыл эттилэр.
Төгүрүк остуол үлэтэ Кэнсиэпсийэ сэттэ сүрүн хайысхатынан торумнанан барда.
1. Оҕо оскуолаҕа киириэн инниттэн орто үөрэҕи ылыар диэри төрөөбүт тылынан иитиллэр, үөрэнэр быраабын толору хааччыйыы. Бу хайысханы физ.-мат.н.д., Өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэй дириэктэрэ, Ил Түмэн дьокутаата Иван Иванович Шамаев салайда. Хайысха ис хоһоонунан ф.н.д., ХИФУ профессора Г.Г. Филиппов, Национальнай оскуолалары чинчийэр институт научнай үлэһитэ Н.И. Спиридонова, ф.н.к., ХИФУ тылбаас уонна лингвостилистика кафедратын сэбиэдиссэйэ Н.А. Ефремова тыл эттилэр.
Хайысха үлэтин түмүгэр төрөөбүт тылынан иитии-үөрэтии салгыы үөрэх систиэмэтигэр киирэрин быһаарар сүрүн боппуруостар быһаарылыннылар – сахалыы үөрэх тиэрминнэрин чопчулаан, сааһылаан саҥа тылдьыттары оҥоруу (математика, муусука, технология, физкультура, география, история, биология, физика, о.д.а); үөрэх кинигэлэрин тылбааһын хаачыстыбатын үрдэтии (тыла-өһө, ис хоһооно); өрөспүүбүлүкэбитигэр учуобунньуктары бэйэбитигэр оҥорон, федеральнай испииһэккэ киллэрии; ХИФУ сахалыы үөрэтэр учууталлары бэлэмниирин туһугар үөрэх министиэристибэтин сакааһын оҥоруу; сахалыы араас үөрэх босуобуйаларын элбэтии; ити этиллибити олоххо киллэрэр туһугар үөрэх предметтэринэн тус-туспа идэлээхтэр түмсүүлэрин тэрийии (холобур, математиктар түмсүүлэрэ).
2. Оҕо өйө-санаата, майгыта-сигилитэ сайдарыгар омук психологиятын уратыларыгар олоҕуруу, норуот ыччатын иитэр үгэстэрин туһаныы. Салайааччы – ХИФУ Психология институтун социальнай уонна этническэй психологиятын кафедратын старшай преподавателэ, үөрэх чааһыгар дириэктэри солбуйааччы Виктория Спиридоновна Шамаева. Хайысха сүрүн ис хоһоонун психол.н.х. ХИФУ Психология институтун социальнай-гуманитарнай технологияларын кафедратын доцена В.Н. Егорова уонна Национальнай оскуолалары чинчийэр научнай институт научнай үлэһитэ Ю.В. Андросова арыйдылар.
Оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ омук уйулҕатын учуоттааһын хайысхатыгар маннык сүрүн санаалар этилиннилэр – омук психологиятын чинчийбит учуонайдар үлэлэрин киэҥ эйгэҕэ таһааран, оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ туһаныахха; икки тыллаах оҕолору иитии-үөрэтии уратытын төрөппүттэргэ киэҥник сырдатыахха; бу хайысхаҕа оҕо саада уонна оскуола психологтарыгар анаан психологическай арыаллааһын матырыйаалларын оҥоруохха.
3. Үүнэр көлүөнэни национальнай култуураҕа уһуйуу, өбүгэ үгэстэрин үөрэтии, норуот кутун-сүрүн, үтүө өйүн-санаатын киһи-аймах уопсай култууратын кытта дьүөрэлээн иҥэрии. Хайысханы пед.н.х. ХИФУ Хотугулуу-Илиҥҥи норуоттарарын тылларын уонна култуураларын институтун культурология кафедратын профессора Галина Семеновна Попова – Санаайа уонна ХИФУ Пединститутун этнокультурнай үөрэхтээһин сүрүннүүр научнай үлэһитэ, пед.н.х. Екатерина Петровна Чехордуна иилээн-саҕалаан ыыттылар. Бу хайысха сүрүн санаатын Өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэй учуутала А.Н. Павлов – Дабыл, «Айыы кыһата» Дьокуускай куораттааҕы национальнай гимназия филиалын учуутала В.А. Слепцов, Саха гимназиятын начаалынай кылаастарыгар дириэктэри солбуйааччы Л.Г. Дедюкина уонна Национальнай оскуолалары чинчийэр научнай институт сүрүннүүр научнай үлэһитэ, пед.н.х. А.В. Иванова арыйдылар.
Төрүт дьарык – духуобунай култуура (омук философията, итэҕэлэ) – тыл диэн биир ньыгыл тиһиккэ тирэҕирэн, саха тылын уонна литэрэтиирэтин үөрэтэр үйэлээх учуобунньуктары оҥоруу, хас биирдии оскуолаҕа омук култууратын үөрэтэри хайаан да ситиһиэххэ, оскуолаҕа култуураны үөрэтэр араас үөрэх босуобуйаларын дэлэтиэххэ, этнокультурнай үөрэхтээһин технологияларын ырытыахха, олоххо киллэриэххэ диэн сүрүн санаа этилиннэ.
4. Билии-көрүү предметтэрин, духовнай, эстетическэй, физическэй уонна үлэҕэ иитии сүнньүнэн национальнай-региональнай компонены туттуу. Хайысха салайааччыта – пед.н.х., Национальнай оскуолалары чинчийэр научнай институт дириэктэрэ Светлана Степановна Семенова. Сүрүн тыл этээччилэр: пед.н.д., ХИФУ естественнэй наукаларын институтун профессора О.М. Кривошапкина, Чурапчытааҕы физкультура уонна спорт институт факультетын декана П.И. Собакин, Дьокуускай куорат 20 № оскуола саха тылын уонна култууратын учуутала М.М. Федорова уонна Чурапчы улууһун Бахсы орто оскуолатын учуутала Ж.Ф. Барашкова.
Бу хайысхаҕа маннык санаалар этилиннилэр – Саха сирин олохтооҕо буоларынан киэн туттар ыччаты иитии, төрүт култуура олоҕу уонна үөрэҕи кытта ситимин хас биирдии оҕоҕо тиэрдии үөрэх предметигэр өрөспүүбүлүкэ уонна омук уратытын учуоттууртан, национальнай – региональнай компонены киллэрэртэн быһаччы тутулуктаах; бу хайысхаҕа аналлаах сахалыы да, нууччалыы да үөрэх кинигэлэрин оҥорууну түргэтэтиэххэ; нууччалыы тыллаах оскуолаҕа НРК киириитин күүһүрдүөххэ; саха тылын уонна литэрэтиирэтин төрүт култуураны кытта ыкса ситимнээн үөрэтиэххэ.
5. Аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар тылларын өрүһүйэн, кыра оҕо тэрилтэтигэр уонна оскуолаҕа төрөөбүт тылы киэҥник, дэлэйдик туттар усулуобуйаны тэрийии. Хайысха үлэтин Аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар ассоциацияларын вице-бэрэсидьиэнэ Вячеслав Иванович Шадрин салайда. Тыл эттилэр: пед.н.х. Национальнай оскуолалары чинчийэр научнай институт сүрүннүүр научнай үлэһитэ Р.С. Никитина, СӨ Ил Дарханыгар Аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар сэбиэттэрин чилиэнэ, «Аан дойду табаһыттара» Ассоциация сүбэһитэ М.П. Погодаева, ф.н.х. ХИФУ Хотугулуу-Илиҥҥи норуоттар тылларын уонна култуураларын институтун доцена В.Г. Белолюбская.
Бу хайысхаҕа ордук аҕыйах ахсааннаах омуктар төрөөбүт тыллара сүтэр турукка киирбиттэрин тоһоҕолоон бэлиэтэннэ; эбээн тылын алпаабытыгар икки санаа этилиннэ: 1) ХХ үйэ ортотугар үчүгэйдик чинчийбэккэ оҥоһуллан бигэргэммит алпаабыты хос ырытан, билигин ийэ тылы дьиҥнээхтик билэр аҕыйах киһи хаалбытыгар тирэҕирэн уларытар наадата; 2) 1958 сыллаах алпаабыты оннунан хаалларыахха; Дьокуускай куоракка дьыссаакка аҕыйах ахсааннаах омуктар тылларын уонна култуураларын үөрэтэр бөлөҕү, ону сэргэ кылаас, оскуола арыйар олус суолталааҕа уонна уолдьаспыта этилиннэ.
6. Олохтоох усулуобуйаттан уонна баар кыахтан көрөн, араас тииптээх оҕо тэрилтэтин, национальнай оскуоланы арыйыы, үөрэх былаанын араас барыйаанын туһаныы. Хайысханы Дьокуускай куорат политехническай лиссиэйин дириэктэрэ, Дьокуускай куорат Думатын дьокутаата Надежда Константиновна Тимофеева салайда, Саха гимназиятын дириэктэрэ, п.н.х. В.В. Софронеева тыл эттэ.
Национальнай оскуола кэнсиэпсийэтэ олоххо киирэригэр бастаан гимназиялар ордук күүскэ сайдыбыт буоллахтарына, билигин политехническай хайысхалаах оскуолалары анаан сайыннар сорук турар. Политехническай хайысхалаах үөрэх – дуальнай үөрэҕи сайыннарарга, ыччаты олоххо бэлэмнииргэ, үлэҕэ үөрэтэргэ, оҥорон таһаарыы, промышленность эйгэтигэр туһаайарга ордук табыгастаах. Оттон гимназияларга төрөөбүт тылга тирэҕирэн хас да тылы үөрэтии, үөрэх аныгы технологияларын бастакынан баһылыыр үлэ, эбии үөрэх тиһигэ салгыы сайдар.
7. Оҕону дьиҥнээх олоххо уонна үлэҕэ бэлэмнээһин, саҥа экономическай сыһыаҥҥа көһүү ирдэбилин учуоттааһын. Бу хайысха үлэтин Үөрэх министиэристибэтин үлэһитэ Марина Васильевна Сивцева салайан ыытта. Хайысха сүрүн ис хоһоонун СӨ агрооскуолаларын сойуустарын дириэктэрэ Н.С. Жирков, п.н.х., Национальнай оскуолалары чинчийэр научнай институт сүрүннүүр научнай үлэһитэ Г.М. Федоров, Тулагы агпрофилированнай оскуолатын дириэктэрэ И.С. Иванова арыйдылар.
Манна билигин тыа сиригэр ситиһиилээхтик үлэлии сылдьар агрооскуолалар бастыҥ уопуттарын бары оскуолаҕа киллэриэххэ сөбө этилиннэ (төрүт дьарыкка, оҥорон таһаарыы эйгэтигэр ыччаты уһуйуу, тыа хаһаайыстыбатыгар үлэлиир сатабылы иҥэрии, хас биирдии оскуола сайыҥҥы үлэ-сынньалаҥ лааҕырдаах буоларын ситиһии). Ыччаты бизнес эйгэтигэр оскуолаттан сыһыарыы, оскуолаҕа оҕолору бэйэлэрэ тэрилтэ арыйан үлэлэтэр таһымҥа тиийэллэрин курдук сайыннарыы, бизнес инкубатордары үлэлэтиигэ күүстээх үлэ барыахтаах.
******
Төгүрүк остуол кыттыылаахтара саҥа үөрэх дьылыгар буолуохтаах улахан форум түһүлгэтигэр Кэнсиэпсийэ сэттэ бириинсибин хайысхаларынан тус-туспа кэпсэтиилэри тэрийэр суолталааҕын бэлиэтээтилэр. Ону таһынан, хас биирдии хайысха оҕону иитэр, үөрэтэр, сайыннарар кыаҕын алтыһыннаран, федеральнай государственнай үөрэх стандарда киирэр кэмигэр национальнай оскуолалары салгыы сайыннарар, онно туһаайыылаах, аныгылыы ис хоһоонноох саҥа үөрэх бырагыраамалара, үөрэх кинигэлэрэ оҥоһуллуохтаахтарын ыйдылар. Үөрэх министиэристибэтин саха тылын уонна литэрэтиирэтин, саха оскуолатыгар нуучча тылын, хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар төрөөбүт тылларын уонна литэрэтиирэлэрин үөрэтии кэнсиэпсийэтин саҥардан оҥоруу туһунан этиитин өйөөтүлэр. Төгүрүк остуол кыттыылаахтара Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай оскуолаларын чинчийэр институту өрөспүүбүлүкэ бас билиитигэр төннөрө булгуччулааҕын бэлиэтээтилэр.

Протокол